Czy przestępstwo zależy jedynie od przestępcy…?

Przeczytanie tego artykułu zajmuje od 5 do 7 minut.

Odpowiadając na to pytanie w świetle prawa nie mamy żadnych wątpliwości. Zgodnie z Artykułem 1 Kodeksu Karnego, „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.” Jednakże, w świetle psychologii sprawa jest bardziej złożona…

W psychologii sądowej spotykamy się z terminem wiktymologii, będącej również dziedziną kryminologii, która zajmuje się ofiarami przestępstw i ich rolą w genezie przestępstwa. Co więcej, wiktymologia zajmuje się również predestynacją wiktymologiczną – ustalaniem czynników, które sprawiają, że jednostka jest podatna na stanie się ofiarą przestępstwa oraz metodami zapobiegania temu.

Jakie cechy sprawiają, że wzrasta prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa?

• Wiek

Najbardziej narażone na stanie się ofiarą przestępstwa są dzieci i osoby starsze. Związane jest to z ich siłą fizyczną, szybkością i sprawnością oraz zależnością od otoczenia. Ale! Choć w przypadku dzieci prawdopodobieństwo bycia ofiarą przestępstwa jest większe, to związane jest to ze zwiększonym ryzykiem sprawcy /ryzykiem, które podejmuje sprawca, jego wysiłek, który musiał włożyć w dokonanie przestępstwa/. Małe dzieci choć są bezbronne i ufne, to jednak są uważnie obserwowane i pilnowane przez swoich opiekunów.  

• Sprawność intelektualna

Osoby o obniżonym poziomie intelektualnym są zdecydowanie bardziej narażone na stanie się ofiarą przestępstwa niż osoby o przeciętnym lub wyższym ilorazie inteligencji. Związane jest to z szybkością procesów poznawczych, logicznym myśleniem, łatwowiernością oraz myśleniem przyczynowo-skutkowym.

• Sprawność fizyczna

Osoby niepełnosprawne lub o chwilowej niedyspozycji to „ofiary idealne” takich przestępstw, gdzie aby bronić się konieczna jest szybkość i siła, np. kradzieże czy przemoc fizyczna.

• Pewne zachowania

Gdy na niektóre nasze cechy nie mamy wpływu (jak np. sprawność intelektualna), tak nasze zachowanie i nawyki w dużej mierze zależą jedynie od nas. Nasze niektóre zachowania sprawiają, że stajemy się „celem idealnym” – mimo np. wysokiej sprawności fizycznej i intelektualnej możemy bardzo szybko /i łatwo/ stać się ofiarą przestępstwa. Do zachowań predestynujących zaliczamy np.: spożywanie dużej ilości alkoholu lub innych środków odurzających, samotne powroty późnym wieczorem, nie zamykanie drzwi.

• Cechy osobowości-charakteru

Istnieje zdecydowanie większe prawdopodobieństwo, że ofiarą przestępstwa stanie się osoba, która posiada jedną lub kilka z wymienionych cech takich jak np.: agresywność, łatwowierność, obniżona czujność, drażliwość, wybuchowość, zależność.

W świetle prawa przestępstwo zależy jedynie od przestępcy, zaś psychologia sądowa mówi nam o tym, że pewne cechy sprawiają, że stajemy się „łatwym celem”. W tym miejscu warto wspomnieć o bardzo ciekawej zależności -> zależności pomiędzy ryzykiem sprawcy a ryzykiem ofiary.

Ryzyko sprawcy jest to wysiłek i zaangażowanie jakie wkłada on w popełnienie przestępstwa oraz prawdopodobieństwo tego, że zostanie on złapany i ukarany.

Ryzyko ofiary to inaczej ryzyko/prawdopodobieństwo stania się ofiarą przestępstwa.

Spójrzmy na grafikę:

Jak widzimy – Ryzyko sprawcy jest odwrotnie proporcjonalne do ryzyka ofiary. Dlaczego? Przyjrzyjmy się pewnej sytuacji.

W barze spotykają się trzy koleżanki. W czasie całego wieczoru wypijają dosyć sporą ilość alkoholu. Dwie z nich chcą już wracać do domu – trzecia zostać. Dwie pierwsze proponują, że wszystkie razem wrócą do domu. Trzecia upiera się aby zostać i wypić jeszcze kilka drinków. W tym samym barze jest mężczyzna -> również wypił dosyć sporą ilość alkoholu, od dłuższego czasu jest singlem, jego potrzeby są niezaspokojone. Wróćmy do koleżanek. Dwie z nich razem opuszczają bar, zamawiają taksówkę i wspólnie wracają do domu. Trzecia zamawia kolejnego drinka. Po około godzinie w barze zostaje już niewiele osób. W tym nasza bohaterka i wspomniany mężczyzna. Kobieta chwiejnym krokiem opuszcza bar, nie udaje jej się zamówić taksówki, więc postanawia wrócić do domu komunikacją miejską. Mężczyzna idzie za nią. W autobusie kobieta przesypia swój przystanek, wysiada w nieznanym sobie miejscu i postanawia, że wróci do domu pieszo. Mężczyzna wysiada za nią. Kobieta postanawia skrócić sobie drogę i skręca na plac budowy – odizolowane, ciemne miejsce. Chyba nie muszę pisać, co dzieje się dalej… I o to właśnie chodzi w przedstawionej wcześniej zależności. Zachowanie kobiety: samotna podróż, spożycie dużej ilości alkoholu, wybranie skrótów to zachowania, które zwiększają prawdopodobieństwo, iż stanie się ofiarą przestępstwa, staje się „łatwym celem” dla przestępcy, który tak naprawdę nie musi wkładać wiele wysiłku w popełnienie zbrodni.

Analiza zbrodni, zachowań i cech ofiary to bogate źródło wiedzy, które pozwala wiktymologii i psychologii sądowej na realizowanie swojej misji. Zadania jakim jest odnalezienie czynników i prawidłowości, które przyczyniają się do bycia ofiarą przestępstwa i szukanie metod/sposobów aby temu zapobiegać.